Tolunoğulları

Mısır, Hz. Ömer zamanında İslam Devleti’nin hâkimiyetine geçmiş ve hızla Müslümanlaşmış bir Kuzey Afrika ülkesidir. IX. yüzyılda Abbasiler zamanında, Türklerin orduda ve yönetimde etkinlikleri artmış, valilik ve komutanlık gibi birçok önemli görevlere getirilmişlerdi.
Mısır’daki Tolunoğulları Devleti’ni kuran Tolunoğlu Ahmet’te bunlardan birisi olup, Mısır’a vali olarak gönderilmişti. Tolunoğulları Mısır’da kurulan ilk Türk devletidir. Halk Araplardan olmasına rağmen, yöneticiler daima Türk olmuştur. Sonra bu devlet Abbasiler tarafından yıkılmıştır.

Tolunoğlu Ahmet yetenekleri ve gösterdiği başarılar sayesinde askeri açıdan yükseldi,itibar kazandı. O dönemde valiler kendilerinin yerine vekil gönderirlerdi ve bunun için Tolunoğlu Ahmet'in üvey babası Bayık Bey'de yerine vekil olarak Ahmet'i göndermişti. Tolunoğlu Ahmet Mısır'ı ele geçirmek istiyordu lakin birçok engelle karşılaştı ama bunları aşmasınıda bildi. Önce Mısır'ın maliyesini ele geçirerek güçlendi. Mısır Valisi Bayık Bey ölünce, yerine Ahmet’in kayınpederi olan Yercüh el-Türkî atandı. O da Mısır’a gitmedi ve damadı Ahmet’i vekil vali yaptı. Kayınpederi Yercüh el- Türkî Ahmet’e Berka ve İskenderiye’nin idaresini de verdi. Böylece bütün Mısır Ahmet’in hâkimiyeti altına girdi. Böylelikle donanma ve ordu kurarak çıkan isyanları bastırdı. Tarsus'ta çıkan bir isyanı bastırmaya gittiğinde hastalandı ve Mısır'a döndüğünde 884'de öldü.

Ahmet bin Tolun’un yerine yirmi yaşındaki oğlu Humaraveyh geçti. Humaraveyh’in iktidara geçmesi sonrasında Abbasiler ile Tolunoğullları arasında yapılan barış görüşmeleri sona erdi. Abbasi halifesi Muvaffak, Mısır’daki bu iktidar değişikliğinden yararlanıp, Tolunoğlu Devleti’ne son vermeyi planlamıştı. Halife Muvaffak oğlu Ahmet’i Suriye’ye gönderdi. Humaraveyh’te Mısır’dan harekete geçerek onu Dımaşk-Remle arasında el-Tavvâhin denilen yerde 885 yılında karşıladı. Humaraveyh’in tecrübesiz ve gençliği nedeniyle savaşın başlarında geri çekilmek zorunda kaldıysa da Mısır ordusu, Abbasi ordusunu püskürtmeyi başardı. Halife Muvaffak’ın oğlu Ahmet ağır kayıplar vererek savaş meydanını terk etti. Daha sonra halife Muvaffak, Humaraveyhle bir barış antlaşması yaptı (886). Yapılan barışa göre Mısır, Suriye ve Anadolu sınır bölgesinde Humaraveyh 30 yıl süre ile vali olacak, buna karşılık Humaraveyh’te üç yüz bin dinar vergi ödeyecekti. 892 yılında el-Mu’tazıd lakabıyla halife olan Muvaffak’ın oğlu Ahmet’te Humaraveyh’in görevde kalmasını kabul etti. Böylece Tolunoğulları ve Abbasiler arasındaki dostça ilişkiler yeniden kuruldu. Humaraveyh kızını halife ile evlendirdi. Humaraveyh yaşadığı süre içerisindeki müsrif davranışları nedeniyle ülkesinin mali durumu çok sarsılmıştı. 896 yılında Suriye’ye yaptığı sefer sırasında bir suikast sonucu öldürüldü.

Humaraveyh’in ölümünü takip eden on yıl içinde yerine sırasıyla oğulları Ceyş, Harun ve Şeyban geçti. Babaları kadar başarılı olamayan bu hükümdarlar döneminde devlet gerilemeye başladı. Şeyban döneminde Mısır’a gönderilen halifelik ordusu Tolunoğullarının ordusunu yendi. Böylece 905 yılında Mısır’daki Tolunoğulları Devleti’ne son verildi. Abbasi ordusu başkent Fustat’da büyük tahribat yaptı. Başta Tolunoğlu Ahmet’in kurduğu El-Katayi şehri olmak üzere, Tolunoğullarına ait pek çok eser tahrip edildi. Abbasiler bundan sonra Mısır’ı eskiden olduğu gibi eyalet olarak yönetmeye devam ettiler. Yöneticileri Türk ama halkı Türk olmayan Tolunoğulları Devleti, Mısır’daki bin yıllık Türk hâkimiyetinin öncüsü olmuştur.